Dr. Mehmet Yıldırım anısına...
Tarih 1933 ocağının başlarını gösterdiği vakit Sey (1) Rıza’nın daha çok ‘’Bava’’ (2) sıfatlı olarak bilinen oğlu İvraim’in öldürülüşünün 90. yılıdır.
✬✬✬
Sey Rıza’ın babası Sey İvraim Dersim’de sevilen, saygı duyulan bir aşiret lideri olmasının yanında Rayver’lik (3) sifatı da olan ve bölgede ‘’aşiret lideri ve kanaat önderlerinden’’ biridir. Sey Rıza’da doğal olarak babasını seven, sayan biri olarak oğluna İvraim ismini vermiştir. Çok sonraları saygı duyduğu babasının da ismi olan oğlu İvrahim’i çağırırken, babasına saygısızlık olacağı hissi ile ismini söyleyemez ve bu yüzden oğluna ‘’Bava’’ der. Bir yerde oğlunun varlığında ‘’babası Sey İvraim’i yaşatır’’. Belki de Bava’ya bu kadar düşkün olmasının sebeplerinden biride bu olabilir. Oğul İvraim, bava sıfatı ile bilinir ve artık adeta Bava onun adı olmuştur.
✬✬✬
Bava ve amcasının oğlu Rayver, kanlı bıçaklı idi. İkisinin aşık olduğu Henê hamile olduğu halde, Bava tarafından öldürülmesi ikili arasındaki düşmanlık dozajını arttırmış, her iki hasım da tetikte idi.
Kirxan aşiret lideri Satoglu Mehmet Ağa
Babayi vuran odur.Bava, Baba’sının talimatı ile bölgede diğer aşiret üyeleri ve Hozat’taki hükümet yetkilileri ile bir takım görüşmeler yapar ve işleri bitince, ocak ayının ikinci haftası yani Xızır orucunun kurban gününde, Babasının evinin bulunduğu Axdat’ta olacağı haberini babasına iletir. -Xızır orucu Dersim inancında önemlidir. Bu ayda yılın en soğuk dönemi olan pukeleka zamanıdır. İşte bu kötü dönemde Xızır evlere meyman (4) olur. Dolayısıyla kötülükten kaçınılır, iyilik yapılır, düşmanlık bir kenara bırakılır, sevgi öne çıkar. O yüzden bu ay dilekler ayı, yani murattır- Bava, Deşt’e (5) gelir ve oradan Axdat’a doğru yola çıkar. Axdat’a ulaşmak için Halvori, Venk veya Halvori, Tilage, Axdat yada Sin, Xaçeli, Axdat yolu. İşte bu ikinci güzergahtan Sey Rıza tedirgindi ve bunu ona iletmiş, yeğeni Rayver ile karşılaşması ve kozların paylaşılmasından endişe ediyordu. Endişe etmekte haklı olduğu kısa bir süre sonra biraz farklı olarak ortaya çıkacak idi. Bava ikinci yani Sey Rıza’nın uyarısının aksi yönünde ki yoldan Wêliyê Xidê Murti (6) ile gitmek ister. Yanındaki Ağaê Sey Muziri ile Sêydê Puni itiraz edip, Sey Rıza’nın uyarısını hatırlatır. Ama Bava dinlemez. Anlatılanlardan anlayabildiğimiz kadar; Rayver'i haklamak üzere İstediği güzergahtan yoluna devam eder. Bu noktadan Hasan Demir şöyle yazar; Sin’e yaklaşırken yol üzerindeki değirmende Testagê köyünden Xıdıkê Hesen Ağa ve Hesê Nen tarafından kendisine pusu kurulduğundan da habersizdir. Bava değirmene yanaşırken, pusuda bekleyen Xıdıkê Hesen Ağa, tuhaf bir şekilde tetiği çekemez. Bava yoluna devam eder. Eşi Abbasanlı olan Dursun ağa’nın köyün biraz dışındaki evinde geceler. Anlatımlarda Bava’ya pusu atanlar ile Dursun Ağa’nın irtibatı olduğu hatta sabah kalkıp, yola çıkılacak zamanı bile onlara söylediği anlatılmaktadır. Bava arkadaşları ile beraber sabah erken kalkar, kahvaltısını yapar sonra atına binmek için ayağını üzengiye koyar ve o esnada bir silah sesi duyar. Kısa sürede durumu anlamaya çalışır ve atına çabucak biner ve bu esnada ikinci bir silah sesi duyulur. Bava atından düşer. Vurulmuştur. Yanındakiler kaçışmaya başlar ve bu esnada Ağaê Sey Muziri vurulur. Seyde Puni dereden aşağıya doğru kaçarken, Wêliyê Xidê Murti’de karşısındaki yamaca doğru koşar ve oradaki kayanın arkasına siper alıp çatışma düşüncesindedir. Ama yamaç buz halindedir ve yukarıya çıkmaya çalıştıkça tekrar aşağıya kayar. Pusucular ise onu yaylım ateşine tutar. Sonunda vurulur ve olduğu yerde kalır. Wêliyê Xidê Murti yaşadığı dönemde Dersim’in bilinen ve korkulan silahşörlerinden biridir. Bu yüzden Sin’liler o gün Wêli’nin yanına gidememiş ancak ertesi gün iki yaşlı kadını ölüp-ölmediğini kontrol ettirmek için yanına yollarlar. Yaşlı kadınların ‘’ölmüş’’, diye haber vermesi üzerine ceset başına gelebilirler. (Hasan Demir, Dersim’den Tunceliye, 38 katliamı Tanıkları)
Bava’nın katledilişi Sey Rıza’yı bir hayli üzmüş ve ‘’diyaxe hard u asmen gına war’’ (‘’yer ve göğün direği kırıldı’’). Dediği rivayet edilir. Bava”nın bir Xızır günü öldürülmüş olması, Dersimde bir hayli tepkiyle karşılanmış ve böyle bir ‘’bêbextiye’’ (7) ilk defa yaşanmıştır. Sey Rıza’ya bir hayli taziyeye gelen olmuş Haydaranlı bir ziyaretçiye gözlerinden yaşlar akarken; ‘’Ustına çe mı şikiye’’.(8) Dediği anlatılır. Abbasanlılar Sey Rıza’ya Kırxanlılara saldırıp intikam alınması için baskı yapmaya başlar. Sey Rıza onları yatıştırmaya çalışır çünkü; bu işin arkasında Rayvere Qop’un (9) olduğunu bilmektedir. Belli bir süre sonra Sey Rıza aşiretinin baskısını kaldıramaz, Kırxanlıların Sin köyü basılır ve yakılıp yıkılır. Sin boşalır.
‘’Sin köyü menşeili bir bilgiye göre; Bava’yı vuran aslında Xıdıkê Hesen Ağa değil Testage köyünde Lacê Gulê Quş olduğudur. (Hasan Demir, Dersim’den Tunceliye, 38 katliamı Tanıkları sayfa 74)
✬✬✬
Bava’nın öldürülmesi üzerine anlatılan ve yazılanlar kimi farklılıklar arz etmektedir. Bu konuda Dr. Mehmet Yıldırım şunları yazmaktadır; ‘’1933 yılı başında Baba İbrahim, Hozat’a, kaymakamın daveti üzere gitmiş, dönüşte Sin Köyü’ne uğrayarak gece misafir olmuştu. Daha önce kuzeni Rayver (Qopo), eski düşmanları olan Kırğanlı Mehmet Ağa’ya açık bir senet vermiş ve Baba İbrahim’i katletmesi şartıyla kendilerine altın ve silah vereceğini taahhüt etmişti. Baba İbrahim Hozat’tan döndüğünde Kırğanlar pusu kurarak kendisini ve yanındaki iki kişiyi katletmişlerdi. (Dr. Mehmet Yıldırım, Hangi Seyit Rıza, Academia edu.)
Bir başka makalesinde ise "Bava ivraim’in oğlu A. Rıza Polat ile yaptığı söyleyişide; Bava İvrahim’in, Rayver’e Qop’u öldürmek istediği, onunda aynı şeyleri Bava için düşündüğünü anlatır. Rayver’e Qop, daha önce Bava’nın daha önceki saldırısında kolundan yaralanmasına sebep olduğu Kırxan ağası Mehmet’e altın, mavzer vaadi üzerine senet vermesi sonucu adamlarından Xıdıkê Hesen Ağa’ya öldürttüğünü.’’ Yazar. (Seyit Rıza’yla ilgili Yanlış Bilgideki Israrın Nedeni Nedir? Mehmet Yıldırım, Dersim Zaza platformu)
Bir başka yazılan ise şöyledir; Kırxanlı Mehmet ağa son günlerde Bava’yı adamlarına adım adım takip ettirir ve bir puntuna getirip öldürmek ister. Bava’nın Axdat’a gideceğini haber alır ve yolda aynı zamanda Bava’nın mısayıv’ı (10) olan kardeşi Hüseyin ile beraber pusu kurar ama bir şekilde Bava’ya ateş edemez. Bava Dursun ağa’nın evine gider ve orada geceler. Mehmet ağa’da yanındakiler ile beraber akşamda evi gözetim altında tutar. Sabahın erken saatlerinde Bava atına binmek üzere iken üzerine ateş edilir ve hemen vurulur. Ardından Seyd Ağaê Muziri vurulur. Wêliyê Xidê Murti’nin ise Mehmet ağanın evine bıraktığı mermiler ile yine Mehmet ağa tarafından vurulur. Bu pusuda Sêydê Puni dereden aşağıya doğru kaçar ve olayda tek canlı kurtulandır’’. (Cafer Çevik, Dersim’in Yazılamayan Hazin Hikayesi, Baba’nın vurulması bölümü)
✬✬✬
Sonuç olarak; Bava, Kırxanlı Satoğlu Mehmet ağa ve adamlarınca vurululur vede bu olayı hazırlayan bir arka plan vardır. Şöyleki; 1914 yılında Kırxanlı Süleyman ağa Sin köyündeki Türk nahiye müdürünü kovar. Bundan dolayı devletçe kendilerine askeri sefer düzenlenir ve bu Abbasanlılar ve Sey Rıza tarafından desteklenir. Süleyman ağa Teştek köyü yakınlarında vurulur. Kırğanlılar, bu olaydan dolayı, Sey Rıza’nın abisi Seyd Ağa’nın oğlu Haydar ve oğlunu vururlar. Yani Rayver’e Qop’un abisini. Bu olay Qop’oyu derinden etkiler ve doğan çocuğuna bu yüzden Kırxanlıların vurduğu abisinin adını verir. Qopo’nun oğlu Haydar’da 1938 yılında, daha çocuk yaşta, askerlerce atı ile kaçarken vurulur. Evet Qopo abisi Haydar’ın öldürülme olayından Sey Rıza’yı sorumlu tutar ve için için ona kin besler. Artı aşiret liderliğine kendisinin daha uygun bir kişi olduğunu düşünür çünkü; uzun, atletik, kuvvetli, yakışıklı, silahşör, cesur, zeki, kurnaz, egosu bayağı yüksek ve ataktır Rayver. Dolayısıyla, Abbasan aşiret liderliğini kendisinin hak ettiği kanısındadır. Oysa ki Sey Rıza, yerine ortanca oğlu Bava’yı hazırlar. Abisinin öldürülmesi, aşiret liderliği hırsı, üstüne evli ve çocuklu oldukları halde kocasından ayrılmış olan İksorlu Henê’ye Bava ve Rayver’in beraberce aşık olmaları sebeplerden belli başlı olanlarıdır. Bütün bunlardan dolayı Rayver, Mehmet ağaya; öldürülen abisi Haydar'dan dolayı ‘’sizin bize kan borcunuz var’’. Der. Eğer, ‘’Bava’yı öldürürseniz aramızda sulh olur vede size altın verceğim’’ diye ikna eder. Mehmet ağada kendisi daha önceden Bava’nın silahlı saldırısına uğramış ve kolundan yaralanmıştır. Rivayete göre yaralı kolundan kemik dışarı çıkmış ve Mehmet ağa bu kemiği evinde görülecek bir yere, kini gitmesin diye asmıştır. Üstelik, yine Bava ve adamları tarafından kendisine suikast teşebbüsünde bulunulmuştur. Evine bırakılan bir deste mermi bunlardan biridir. Rayver, Bava’yı ortadan kaldırarak birkaç kuş birden vurmak istemiştir. Liderlik için önündeki rakibini (Bava) ekarte etme, Sey Rıza’yı aşiret içinde güçten düşürme vede acı çektirme. Düşmanı Kırxanlılar ile amacına ulaşana kadar en azından belli bir süre sulh içinde bulunma olarak sıralayabiliriz.
Dersim'de dünyanın her yerinde olduğu gibi aşiret asabiyesinden kaynaklanan çokca trajik olaylar vuku bulmuştur. Coğrafyanın yüksek rakımlı, dağlık, sert ve ekilebilir arazinin azlığı, buna karşın yoğun bir nufus. Üstüne sunni-hanefi Osmanlının ekilebilir alanlara Dersim ahalisini sokmaması üstüne elindekileri de alıp, Dersim bölgesine Türkleri yerleştirmesi…. Uygulanan ambargo ve bitmek bilmeyen Dersim'e askeri seferler, toplumun sosyolojisini derinden etkilemiş, yaşanan trajik olayların dozajını ve miktarını da arttırmıştır. Yaşanan bu trajedilerden birçok edebiyat, tiyatro, sinema, resim, müzik v.s. gibi sanatlara malzeme çıkar. Bırakalım bunları, yaşananların çoğu kayıt altına alınmamış, elde olan-bilinenler ise doğru dürüst bilinmemektedir.
Xu Naske, kı, sar ki tu naskero!
Not; Kısa süre önce aramızdan erken ayrılan Dr. Mehmet Yıldırım'ın anısı önünde saygı ile eğiliyorum.
Açıklamalar
(1) Sey; Arapça swd kökünden gelen sayyid سيّد “1. bey, egemen, aşiret reisi, saygı unvanı, 2. peygamber soyundan olan kişi”. Kırmançki/Zazaki Seyit kısaltılarak ‘’Sey’’ olarak telafuz edilir. Seyit Rıza’da ‘’Tikme’’ Rayver olduğundan ‘’yol evladıdır’’.
(2) Bava; Baba anlamında olup Kırmançki/Zazakidir. Köken olarak Hint-Avrupa kökenli bir sözcüktür. Rae Haq/ Alevilikte aynı zamanda Pir ve Mürşitlere de denilen bir sıfattır.
(3) Rayver; ‘’Yol gösteren, kılavuz anlamında Kırmançki/Zazakidir. Persçeden, Türkçeye rehber olarak geçmiş; rahbar رهبر “yol gösteren, kılavuz” sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Persçe rah ره “yol” ve +bar بر “getiren, götüren” edatlarının bileşiğidir.
(4) Meyman; misafir, konuk anlamında olup Kırmançki/Zazakidir.
(5) Deşt; Şimdiki Geyiksuyu köyünün asıl Kırmançki/Zazaki adı.
(6) Wêliyê Xidê Murti, bir zamanlar Sin köyüne gidip buğday yığınları arasında saklanır sonra akşam olunca köyün ağası Satoğlu Mehmet ağanın kapısına dayanır ama şansına evde yoktur. Kapıyı karısı açar. O’da içeriden bir yorgan alıp bir deste mermi bırakır. Rivayete göre bıraktığı bu mermiler ile vurulur. Hasan Demir ise '' Wêliyê Xidê Murti'nin, Xıdıkê Hesen Ağa’nın evini bastığını yazar. Bu doğru değildir, Kırxanlıların ağası Satoğlu Mehmet ağadır ve basılanda onun evidir, Bava'ya pusu kurup öldürende. Hasan Demir devamında ölüme sebebiyet veren mermiler hakkında; ''....Heme Boği ise bunun doğru olmadığını çünkü; olayda çok mermi sıkıldığını ayrıca Wêli’nin bıraktığı mermilerin onu öldüren silaha uymadığını'' anlatır....
Heme Boği, Sey Rıza’nın ikinci eşi Bese hanımın kardeşidir. Aynı zamanda yıllarca Sey Rıza’nın yanında kalmış ona yoldaşlık yapmıştır.
(7) Bêbextiye; bahtsızlık: Xızır ayında eve misafir olan düşman da olsa ona dokunulmaz. Çünkü ‘’meyman olan Ali’dir’’. Dolayısıyla saygı gösterilir, canı ise güvencededir ve bu yüzden ikramda kusur edilmez. Bu sadece ev sahibinin ödevi değil aynı zamanda onun mensubu olduğu aşiretininde görevidir. Bunun aksini yapan kişi ve dolayısıyla aşireti bêbextiye damgasını yer ve kimse böyle tanınmak istemez. Bu büyük bir kara leke olarak görülür ayrıca aşiret ve kişileri küçülten bir sıfattır. Bu yüzden Kırxanlılar günümüzde dahi diğer aşiretlerce bu olaydan dolayı küçümsenir, horlanır. Ayrıca; Bava, Kırxanlı olan kişilerce katledilmeden önce Abbasanlılar ile beraber Xızır orucunu ocak ayının ikinci haftası birlikte tutardı. Bundan sonra Abbasanlılar, Kırxanlılardan bir hafta sonra yani ocağın üçüncü haftası tutmaya başlar. Yakın bir zamanda bu iki aşiret tekrar eskiden olduğu gibi Xızır orucunu ocak ayının ikinci haftası tutmaya başlamıştır ve bu iyi bir şeydir.
(8) ‘’Ustına çe mı şikiye’’: Evimin sutun/direği kırıldı.
(9) Rayvere Qop; Seyit Rıza’nın abisi Seyd ağadan olan yeğeni. Qopo’ya Seyit Rıza bakmış, büyütmüştür. Rayver'e Qop ise Seyit Rıza ailesine çok fenalık etmiştir. O ve oğlu Ali Haydar Türk askerlerince öldürülmüş, sonuçta aynı akıbete uğramıştır. Rayver'e Qop ve oğlu Ali Haydar'ın öldürülmeleri tam da sinema sahnesinde olabilecek kadar enteresandır.
(10) Mısayıv; Arapça ṣḥb kökünden gelen muṣāḥib مصاحب “yakın kişi, arkadaş”. Kırmançki/Zazaki’ye form ve anlam değişikliğine uğramış ‘’mısayıv’’ olmuştur. Rae Haq/Alevilik inancında bir kurum olup bütün erkeklerin evlenmeden önce bir mısayivi olması şarttır aksi cem’e katılamaz. İnançta aslında ‘’ahiret kardeşliği’’ demektir.
