Qemera Bariye kama?
Ez; serra 1960ine de Verozê Dewrêsu de amune dina. Verozê Dewrêsu gırêdaê Paxio (Kocakoç). Howt serri ra dıma ma bar kerd, şime Mamekiye. Mektevo vırên, mektevo wertên u lise Mamekiye de wende. Hata 1988 weşiya ho Mamekiye de ramıte. Ceng u corrê Mamekiye ra mı ki bara ho gurete. Serra 1988ine nat weşiya ho Danimarka de ramenu. Danimarka de zewejüne, dı domonê mı estê; jü çêneke (Delal) u lazek (Dara) ro u roştia çımunê mınê. Tırki, Danki u Kırmancki/Zazaki zonenu. Kırmancki zonê roê mıno, dey de nusnenu. Danimarka de, halênê domonu de jê terê pedagogo ordımçi gurewune. Zonê Tırkun u Danki de tercumanêni kenu. Honde ke ro bınê qırtıka mı dero, wazon zon u zagonê Kırmanciye sero bılaweti.
Çıturi sıftê şiiru kerd? Hêkata tu u şiiru çıturia?
Şiir/kılami, waxtê cêncênia ho ra nat alaqedar viyune! Çê ma de amêne nustene u vatene. Bıraê mın’o pil, Bava Şervani tım thomır cınıtêne, vatêne. Moa mı vengê ho zof wes vi, eke nurnêne, zerrê isoni zon dêne. Mı dı hazar u phoncine (2005) de dest kerdi vi cı, jêde ra eve Tırki nusnêne. Do dıma ge ge Kırmancki/Zazaki nusnêne, Facebook de bare kerdêne hama, honde qif nêguretêne! Ez vaji, 2018ine de vi, Hawar Tornêcengi mı ra va ke; "Waê, ma perlode çap keme/vezeme, na kılamê to perlode de vejiyê.“ Ezı ki zof biyune sa! Do ra dıma endi qif ra dest kerd ve cı, şiir/kılami nusnay, perloda Piltani de vejiyay...
Mektevê werti u lise de edebiyat wend. Qesunê xoriyun u vatisê pilunê ma her waxt mı rê wes amêne! Mı ke jü olvoz/olvoze rê mesaj nustêne; qesê xori u metaforik nuştis saê ke eve ho niştêne gılê qeleme ra.
Aê ke kılamu/şiiru nusnenê, na usıl zonenê. Roê isoni ke çı hal de vi, çêkuy ki heni vejinê, yenê ve nustene. Hezn, hewes, qariyais, gerre, mınete, sare wedardene, verocêraene, zerri vera şiyaene pêro ki roê isoni de estê. 2017ine de qedexê vırêni ra hona sarê ho nêdardi vi we, mılaket oncia 2019 de nişt ve gıranê mı ra! Kılami/şiir nustene, ro u dezunê mı rê rınd amêne, ez orosnêne ra!
Şiirunê xo de tema çıturi vinena ya ki qerar dana? Taê çekuyê to estê, ez qe nêheşine pê.. Zonê to hem zalalo, hem ki zof metaforiko. Şiirunê to de her çi esto; dar u ber, mirçıki, çıçegi, heywan, ison, yaban ..Zonê to çıturi nia bi hasıl?
Zonê ma zono de khano, xoriyo, jê derya u dengıjio. Çıqaşi ke newe yeno ve nusten u wendene, hetê edebiati, mitolojiye, felsefey u hêkatu ra zof xori u dewletiyo.
Ez hata 1988 lewê moa ho u wertê qomi de viyune; movetê moa mı zof xori vi, wes qesey kerdêne, Kırmancki ra qeyr zovina zon nêzonêne (Serrunê peyênu de di-rê çêkuy Tırki mısay vi). Heni aseno ke mezgê mı na zon xori qeyd kerdo... Zovina naskerdoğ, olvoji ki vanê; “tı na qesu koti ra vezena?” (Ni qesey tedawul ra vejiyê) Heni cod kenune ke, hata ke ro bınê qırtıke dero, mezgê mı nêsepelino...
Zazaki/Kırmancki de edebiyat zof nêvırajiyo. Nustene ki xeylê herey sıfte kerd. Zonê ma de şiir/kılamu nustene zora?
Edebiyat zonê ma de edel u bedel ra nat, vatene u hesnaene ra ardo ra ve zon. Eve na tore vindi nêbiyo, amo, resto na roze. Roştber u akademisyenunê ma Ewropa de, eve ilmdarunê zoni ra pia dest kerd ve rastnustene (imla) u alifba arde ve mereke. Do dıma ki dest kerd ve cı, perlodi u kıtavi veti. Çı hêf ke taine eve fêl u emelê hu’yo xıravın wast ke, bergê na kar u gurê hewli bıbırrnê! Sıkır ve jiyar u diyarunê ma vo ke, od u codê oğateşiau mejil nêdi...İsono nustoğ gunê wayirê ğezna dewletiye vo. Sairêni na ğezna ra qesunê manedaru can u ro ra têarê ardena! Jê xali u cacımi neqısnaena! Çenge ve çenge dêso qaim ronaena...
Kıtavê to serrê ra raver vejiya. Mıletê ma kıtavu hêrneno? Ya ki, iyê ke hêrnenê; wanenê?
Çı hêf khe, qulê ma na serrunê peyênu jêde kıtavu nêwaneno! Zonê ma Kırmancki/Zazaki de wendis u nustene zof nêzonenê, ser nêsonê. Nustê edebi (manexori) cı rê çetın yenê. Çıke manê çekuyunê xoriyu famkerdene rê ki qesebend (sözlük) lazımo. Na kemiya ma ki esta. İyê khe zon (rınd) zonenê, alaqedariê, ge ge mı rê nusnenê, vanê, “mı jü helm de wend! Çekuyê ke tı nusnena, zof xoriyê!”
İson ke wendoğu ra qail biyaene u qesê hewli hesnay, beno ve sa, zerrê isoni oroşino ra.
Jü şiirê to bi lawıke, ez vaji, qeyde/muzik aranje kerdi vi. Mavişe ki va/çarna ve qeyde. Zovina estê?
Heya rasta, rameti Emirali Yağani mı rê qeyde rusna, va ke; „na qeyde re qesu/çeku bınusne.“ Çı destebera mı ke amê, mı nusna, ard ra ve zon. Namê kılame/şiir HELM name kerd! Hunermenda ma Maviş Güneşere eve seda hu’ya delal u zelale lawıke vate. Heya, zovina şiir/kılami ki amey vatene. Warezaa mı Zeynep Kılıçe kılama/şiira 'VARE' kerde ve formê lawıke. Lale Koçgün 'KHILA M’ u 'BEQE' kerdi ve lawıke. Ez vaji, nejdi de albumê ho vejino...
Tae şiire to ki cênıku sero este. Şiirunê to de cinıku sero ma rê se vana?
Şiirê mı tema ho rengına. Cênıku, ewlad, vilıkun u heywanu, dar u ber (yaban/doğa) uçb./vs.) Zovina ki, hal u mezalê dina sero nusnenu. Kamiya Kırmanciye de, caê cênık u cüanıku mohim u qimetıno. Avêra qewğa aşiru de eke têsare nêkerd, koti ve tê, cênıke çitıka ho ke esta ve mavênê qewğakeru (xısmu), seveta xatırê cênıke qewğa cê bırriyêne! Cüamerd ke şi haqiya ho, domoni namê moe sera name biyêne. Cênıke, mir u mirazê rıçıki; mowa, waa rowala, ro doğa. Talim u terviya domonu de baro jêde phoştia cênıke dero.
UZA MENDİ namê kıtavê tüyo, hem ki şiiro de rındeko. İyê ke danê ve wendene, kamij şiirê to ra jêde has kenê? Tesirê kamij şiirê to, to ser zofo?
Wes u war ve! Seveta namê kıtavi, zofetenu ra qesê hewli hesnay. "Vanê, ‘Uza Mendi’, de zof perşi u ğeyali estê. Şiir, isoni beno welat de waxtê domonêni.“ Beno ke, cüavo de klasiko. Şiirê mı pêro mı rê jüyê. Çıke, tema u ro jü ve jü de vurino.
Zonê ma ser fıkrê to çıko? İyê ke zonu ser gurinê, vanê; zonê ma beno vindi. Jü zono ke beno vindi, ey de nuştene çıturia?
İyê ke na zon nêzonenê, inu rê derd u dewa çina! İyê ke na zon zonenê, sero lawetinê ke nêmıro, dina sera medariyo we, inu rê saredezo. Saê ke, çiyo ke her waxt zerrê isoni de vêseno, kerdo vindi. Zerreq u berreqê zerri biyo lêl, tania zerri biya serde.
“Kırmancki ruhumun dilidir!”
Dersim Belediyesi ve YAYKOOP işbirliğiyle gerçekleştirilen Munzur Kitap Günleri’nde ilk şiir kitabı “Uza Mendi”yle yer alan Qemera Bariye ile şiirleri ve Zazaca (Kırmancki) dili üzerine söyleştik..
Qemera Bariye kimdir?
1960 yılında Verozê Dewrêsu’da dünyaya geldim. Verozê Dewrêsu Pax (Kocakoç) köyüne bağlı bir köy. Yedi yıl sonra ailemle Mameki’ye taşındık. İlkokul, ortaokul ve liseyi orada okudum. 1988 yılına kadar da yine Mameki’de yaşadım. Mameki’nin politik karmaşasından ben de nasibimi aldım. 1988’den beri Danimarka’da yaşıyorum. Danimarka’da evlendim, iki çocuğum var; biri kız (Delâl), diğeri erkek (Dara). Gözümün ışığı ve ruhular. Türkçe, Danca, Zazaca (Kırmancki) biliyorum. Kırmancki ruhumun dili ve bu yüzden onda yazıyorum. Danimarka’da çocuk yuvasında yardımcı pedagog olarak çalıştım. Şu an Danca ve Türkçe tercümanlık yapıyorum. Yaşadığım müddetçe Kırmancki dili ve kültürü üzerine çalışmak istiyorum.
Şiir yazmaya nasıl başladın? Şiirle hikayen nasıl gelişti?
Şiirle ve klamlarla gençliğimden itibaren ilgiliydim. Evimizde şiir ve klam yazılır ve okunurdu. Büyük abim Bava Şervan hep saz çalar söylerdi. Annemin sesi çok güzeldi, ağıt yaktığında insanın içi yanardı. Ben 2005 yılında yazmaya başladım, daha çok Türkçe yazıyordum. Sonraları ara ara Kırmancki/Zazaca yazmaya başladım. Facebook’ta yayınlıyordum, ama o kadar üzerinde durmuyordum. Sanırım 2018 yılıydı, Hawar Tornecengi bana dedi ki, “Bacım, biz bir dergi çıkarıyoruz, gel senin bu şiirlerini yayınlayalım.” Ben de çok mutlu oldum. Ondan sonra önemle ve özenle yazmaya başladım, şiirler yazdım ve Piltan dergisinde çıktılar..
Ortaokul ve lisede edebiyat okudum. Derin sözler ve büyüklerin sözleri her zaman bana çok güzel gelirdi. Bir arkadaşıma mesaj yazdığım zaman, sanki derin sözler ve meteforik yazım kalemimin ucuna kendiliğinden yapışıveriyor gibiydi. Şiir yazanlar bilir; insanın ruhu ne haldeyse, sözler de öyle çıkarlar ortaya ve yazılırlar. Hüzün, heves, öfke, şikayet, yalvarma, başkaldırı, yüreğinin peşinden gitme hepsi de insanın ruhunda var aslında. 2017’de ilk omurilik kanalı ameliyatı tedavimden yeni çıkmıştım ki, kör olasıca 2019’da meme kanseri ile yapıştı yakama. Şiir yazmak ruhuma ve ağrılarıma iyi geliyordu, beni dinlendiriyordu.
Şiirlerinde konuyu nasıl buluyor ya da karar veriyorsun? Daha önce hiç duymadığım bazı sözlerin var. Dilin hem çok duru hem de çok metaforik. Şiilerinde her şey var; ağaç, börtü böcek, kuş, çiçek, hayvan, insan.. Dilin nasıl böyle olgunlaştı?
Bizim dilimiz çok eski bir dil; derya ve deniz gibi derindir. Her ne kadar yeni yazılıyor ve okunuyor olsa da edebiyat, mitoloji, felsefe ve hikayeler bakımından çok derin ve zengindir. Ben 1988 yılına kadar annemin yanında ve halkımızın arasındaydım; annemin sohbeti çok derindi. Güzel konuşurdu ve Kırmancki dışında bir dil bilmezdi. (Son yıllarında birkaç Türkçe söz öğrenmişti sadece.) Öyle görünüyor ki benim hafızam/dimağım bu derin dili muhafaza etmiş. Diğer tanıdıklar ya da arkadaşlar da sen bu sözleri nereden çıkarıyorsun diyorlar. (Bu kelimeler tedavülden kalkmış durumdalar.) Öyle umuyorum ki, nefes aldığım müddetçe hafızam şaşmaz, sarsılmaz..
Zaza dilinde çok edebiyat yapılmıyor. Yazı da epey geç başladı. Dilimizde şiir yazmak zor mu?
Dilimizde edebiyat evvelden beri söyleme ve duyma üzerine (sözlü edebiyat) dile getirilmiş. Bu şekilde yok olmamış ve bugüne ulaşmış. Avrupa’daki aydın ve akademisyenlerimiz, dilbilimcilerle birlikte gramer ve alfabeye el atıp netleştirdiler. Ondan sonra da dergiler ve kitaplar çıkardılar. Ne yazık ki kötü niyetli bazı kişiler bu değerli iş ve uğraşı/emeğin önünü kesmek istediler! Ziyaretlerimize şükür olsun ki, onların bu kötü emelleri boşa çıktı. Yazan insan zengin bir hafızaya sahip olmalıdır. Şairlik ise, bu hazineden anlamlı sözleri can ve ruhla bir araya getirmektir! Halı ve Cacım (bir tür kilim) gibi işlemektir! Köşe taşları ile sağlam bir duvar örmektir ...
Kitabın bir yıl önce çıktı. İnsanlarımız kitap satın alıyor mu? Ya da alanlar okuyor mu?
Ne yazık ki halkımız son yıllarda kitap okumuyor. Dilimiz Kırmancki/Zazaki’de okumayı ve yazmayı bilmiyorlar ve üzerine gitmiyorlar/çabalamıyorlar. Edebi (derin manalı) yazılar onlara zor geliyor. Çünkü derin sözleri anlamak için de sözlük gerekiyor. Böyle bir eksikliğimiz var. Dili iyi bilenler ve ilgili olanlar bana bazen yazıyorlar diyorlar ki; “Bir solukta okudum! Yazdığın sözler çok derin!” İnsan okurlardan beğeni ve değerli sözler işittiğinde mutlu oluyor ve insanın içi ferahlıyor.
Bir şiirin şarkı oldu. Sanırım bestelenmişti ve Maviş Güneşer okudu. Başka var mı?
Evet, doğru. Rahmetli Emirali Yağan bana beste yolladı dedi ki; “Bu ezgiye söz yazar mısın?”. Elimden geldiğince yazdım, dile getirdim. Şiirin adını “Helm/Nefes” koydum. Sanatçımız Maviş Güneşer dingin ve duru sesiyle şarkıyı söyledi. Evet, başka şiirler de söylendi. Yeğenim Zeynep Kılıç ‘Ware’ şiirimi şarkıya dönüştürdü. Lale Koçgün ‘Khalêm’ ve ‘Beqe’ şiirlerimi şarkılaştırdı. Sanırım yakında albümü çıkacak.
Bazı şiirlerin de kadınlarla ilgili. Şiirlerinde bize kadınlarla ilgili ne diyorsun?
Şiirlerimde konular çok çeşitli. Kadınlar, çocuklar, çiçekler, hayvanlar, dağ, taş, doğa... Başkaca da dünyanın hali ve ahvali üzerine yazıyorum. Dersim (Kırmanciye) geleneğinde kamil kadınların ve kadınların yeri mühim ve kıymetlidir. Önceleri aşiretler arasındaki kavgalarda barış sağlanamayınca ve kavga başladığında kadınlar baş örtüsünü husumetli tarafların önüne attıklarında kadınların hatırı için kavga bitermiş! Erkekler(evin erkeği baba) hayatını kaybettiğinde/hakka kavuştuklarında çocuklar annenin adı üzerine çağrılırlarmış. Kadınlar, köklerin hamuru ve mayasıdır. Annedir, kız kardeştir, yarendir, can verendir. Çocukların talim ve terbiyesinde yükün çoğu kadınların sırtındadır.
Uza Mendi /Orada Kaldılar hem kitabının hem de kitaptaki güzel bir şiirin adı. Okuyucular daha çok hangi şiirini seviyor?
Sağ ol! Kitabın adıyla ilgili çok kişiden değerli sözler duydum. Diyorlar, Uza Mendi’de çok sorular, duygular ve hayaller var. Şiir insanı yurdundaki çocukluğa götürüyor. Belki bu klasik bir cevaptır. Şiirlerimin hepsi benim için aynı. Çünkü konu ve ruh her birinde değişiyor.
Dilimizle ilgili ne düşünüyorsun? Dil üzerine çalışanlar dilimizin yok olacağını söylüyor. Kaybolan bir dilde yazmak nasıl bir his?
Bu dili bilmeyenlere dert ve çare yok. Bu dili bilenler ise üzerinde çalışıyorlar ki ölmesin, dünya üzerinden yok olmasın, onlar için bir baş ağrısıdır. Sanki insan her daim içinde yanan şeyi kaybetmiş gibi. İçinin aydınlığı ve ışığı kararmış gibi, içinin sıcaklığı soğumuş gibi...
THARVA GIRANA
Tharva vırena, çıqa gırana
Cırmo khano marê mêraso,
Vato,az`ra ve aji bırêso
Jè kergano, ge-ge ber beno!
Têreşi gem esto ve yajiye !
Nêhesneno,
Zırçayiş u jivatiya çhêl u çhuki,
Qom u qewili !
Mıxenet bêtıvaro, bêsermo !
Dırvêta madê jê kêrmi yo
pholıke, esta ra ma phoşti
Bar kenê ve bari ser !
Lewatina ke, gamê avê şerê
Roz u roşti bıvinê,
Dewr, dewrê mewrani
Ağır Yara
Geçmişim yarası ne ağır yara
Eskinin cürmünden bize miras
Der ki, kuşaktan kuşağa erişsin
Çıban gibi deşilsin ara ara
Çocukların çığlığı feryadı
Kadim kardeşliğin yıkılan bahtı
İtibar edilmez sözü ve utanmazlığı
Kurtlanmış, kabuk tutmaz yara
Sırtımıza vurulmuş semer
Daramızdan aşkın ağırlık
Bir adım ileri atmaya
Gün görmeye nafile caba
Devran, o eski devran yine
Qemera Bariye
